Engelli sporcuların “engel”leri ya doğuştan gelir (kongenital engeller) ya da daha sonradan oluşur (sonradan olusan engeller). Doğuştan engelli veya sonradan engelli sporcular, engelsiz yaşıtları gibi aynı UVSG (Uzun Vadeli Sporcu Gelişimi) aşamalarından geçerler. Bununla birlikte sürecin erken dönemlerinde onlar için iki ek alt aşama daha bulunmaktadır. Bu bölüm, gerçek sportif potansiyellerine ulaşmaları için engelli sporcuların ihtiyaç duyduğu destek türlerini ele almaktadır.
Engelli Bireyler İçin Spor
Herhangi bir türde engeli olan sporcu; eğlence, heyecan ve sağlıklı rekreasyon için hemen hemen her spor dalına katılabilir. Bununla birlikte yüksek performansa dayalı örgütlü sporlar geniş ölçüde engelliliğin belirli türleri için düzenlenir. Engelliler için sporun en üst düzeyi olan paralimpik oyunlar Uluslararası Paralimpik Komitesi tarafından düzenlenir. Bu oyunlar, olimpiyat oyunlarından iki hafta sonra aynı şehirde düzenlenir. Bu da, paralimpik yaz oyunlarının ve paralimpik kış oyunlarının her dört yılda bir düzenleniyor olduğu anlamına gelir. Ulusal paralimpik komiteler aşağıdaki engel türlerine sahip bireyler için kendi ülkelerinde bir dizi spor etkinlikleri düzenlerler:
- Tekerlekli sandalye kullanıcısı: Tekerlekli sandalye kullanıcısı için spor, bir yerden diğer bir yere hareket etmek için tekerlekli sandalye kullanan bireyler içindir. Omurilik yaralanması olanlar, ampüteler (herhangi bir uzvu kesilmiş birey), serebral palsili (beyin felci) bireyler veya post-polio sendromlu (özel bir kas güçsüzlüğü ve yorgunluğu durumu) bireyler veya tekerlekli sandalye kullanımını gerektiren diğer engellere sahip bireyler bu kapsamdadır.
- Ampüte: Ampüteler uzuvları (kol ve bacaklar) veya uzuv bölümleri olmayan bireylerdir.
- Serebral palsi: Serebral palsi, ilerlemeyen ve bulaşıcı olmayan ve daha çok doğum öncesinde, doğum sırasında veya doğum sonrasında beyindeki bir yaralanmanın neden olduğu bir dizi hareket güçlüğünü ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Bir veya daha fazla uzvu kapsayabilir ve engellilik düzeyi hafif düzey ve şiddetli düzey arasında değişkenlik gösterebilir.
- Görme engelli: Tamamen kör olma (ışığa tepkinin olmaması) ve kısmen görme aralığında değişen bir görme engeline sahip olan sporcuları tanımlar.
- Les autres (Diğerleri): İlgili sporcular için kullanılan bu terim Fransızca’dan türetilmiştir ve “diğerleri” anlamına gelmektedir. Harekete yönelik bir engeli olan ve diğer engelli sınıflarına girmeyen sporcuları (ör: cüceler ve multipl sklerozlu bireyler) kapsar.
- Zihinsel engelliler: Bu grupta yer alan bireyler; zihinsel veya bilişsel yeteneklerinde öylesine belirgin engellere sahiptirler ki uyum sağlama davranışlarıyla ve spora katılım yetenekleriyle ilişkili sınırlılıkları bulunur. Sporcular farklı derecelerde engellilik düzeyine sahip olduğundan, yaklaşık olarak eşit derecede engelli sınıflarında yarışırlar. Farklı spor dalları farklı sınıflandırma sistemlerine sahiptir. Bazı spor dallarında farklı engellere sahip sporcular birlikte yarışırken diğer spor dallarında sadece aynı engele sahip olanlar yarışır.
Engelli Sporcular İçin UVSG (Uzun Vadeli Sporcu Gelişimi) Aşamaları
Serebral palsi gibi bazı engeller doğuştan ortaya çıkar. Doğuştan engelli bireyler engelsiz yaşıtları gibi UVSG’nin aynı aşamalarından geçerler. Bununla birlikte engelin doğası bir aşamadan bir sonraki aşamaya geçtikleri yaş dönemini değiştirebilir. Örneğin, zihinsel engeli olan bireyler ergenlik dönemindeki hızlı büyüme evresine erken girebilirler. Bununla birlikte bu evreyi tamamlamaları daha uzun sürebilir, bu da kendi yaşıtlarından daha uzun süre Antrenman için Antrenman aşamasında kalmalarıyla sonuçlanır.
Sonradan engelli bireyler için bu durum daha karmaşıktır; onlar için engelli oldukları yaş önemli bir etkendir. Yaşamının çok erken dönemlerinde engelli olan bir birey, engelsiz yaşıtlarıyla birlikte pek çok UVSG aşamasından geçecektir. Yaşamının ilerleyen dönemlerinde engelli olan bir bireyin; vücudunun değişmiş olan yeni kapasitelerini kullanarak önceki UVSG aşamalarını tekrar etmesi gerekir. Bu bireylerin, engelliler için iki ek UVSG aşamasından daha geçmeleri gerekir.
Aktif Başlangıç
Doğuştan engelliler için Aktif Başlangıç aşaması, engelsiz yaşıtlarınki ile aynıdır. Bu aşama; temel insan hareketlerini (farklı becerilere alışmak için değiştirilerek uyarlanmış olan hareketleri) öğrenmek, fiziksel etkinliğe karşı olumlu bir tutum geliştirmek, hareketleri kontrol eden beyin bağlantılarında geniş bir ağ kurmak ve fiziksel olarak aktif olma alışkanlıklarını geliştirmek için bir süreçtir.
Bu, aynı zamanda ebeveynlerin ve bakıcıların genç çocukları desteklemeleri gereken (kontrol etmeleri değil) bir süreçtir. Sevgi dolu ebeveynler sıklıkla engelli çocuklarını daha fazla zarardan korumak isterler. Ancak, onları çocukluğun alt alta üst üsteliğinden kaynaklanan normal ölçüdeki çarpışmalardan ve yaralanmalardan korumak, aynı zamanda onların fiziksel becerilerini ve hareket etmedeki öz güvenlerini geliştirmelerine de engel olur. Travma geçirerek engelli olan bir kişi için Aktif Başlangıç aşaması, tıbbi tedaviden günlük yaşama geçişi sağlamak ve tekrar fiziksel olarak aktif duruma gelmekle ilgilidir. Bu, travma sonrası kalan herhangi bir işlevsel kapasite ile mümkün olan temel insan hareketlerini öğrenmeyle ve fiziksel etkinlik konusunda olumlu bir tutumun geliştirmesi veya önceden var olan bir tutumun yeniden geliştirmesiyle ilgilidir.
Eğlenceli Temel Beceriler
Engelsiz bir çocuk veya doğuştan engelli bir çocuk için Eğlenceli Temel Beceriler aşaması tüm temel hareket becerilerini öğrenmeyle ilgilidir. Koşmayı, sıçramayı, atlamayı, yakalamayı, fırlatmayı, vurmayı ve de protez bir kol veya bacağı kullanmayı öğrenmeyle ya da bir tekerlekli sandalye veya yürüteç kullanarak hareketli duruma gelmekle ilgilidir. Yaşamın daha sonraki süreçlerinde spor ve fiziksel etkinlikte kullanılabilecek tüm bu becerileri öğrenmeyle ilgilidir. Sonradan engelliler için bu aşama; kuvvetli ve zayıf yeni yönleriyle vücutlarını yeniden kullanmayı öğrenmeyle ilgilidir.
Bu, bir sandalyeden veya tekerlekli sandalyeden yatağa geçiş yapma gibi becerileri öğrenmek ve çeşitli koşullar altında tekerlekli sandalyeyi sürmede rahat olmak anlamına gelir. Bu, görme yokluğunda hareketlilik becerilerini öğrenmek veya bir protez kullanarak yürümeyi ve koşmayı öğrenmek demektir. Hem engelsiz hem de doğuştan engelliler için bu aşama, spor becerilerini öğrenmeyle ilgili değil, aksine, daha sonra sporda kullanılabilecek tüm becerileri öğrenmeyle ilgilidir. Aynı zamanda bu aşama, sonradan engelliler için elde kalan işlevsel kas sistemini oluşturma sürecidir.
Antrenmanı Öğrenme
Antrenmanı Öğrenme aşamasında bireyler temel spor becerilerini öğrenir ve iyileştirirler. Bu, sonradan engelliler veya doğuştan engelliler için de geçerlidir. Engelsiz çocuklar için olduğu gibi bu, uzman olmaya başlama süreci değil, pek çok farklı spor etkinlikleri ile uğraşma sürecidir.
Şimdi, yetenekleri doğrultusunda onlar için en uygun olan ve fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal gereksinimlerini en iyi karşılayacak olan spor dallarını bulma zamanıdır. Sonradan engelli sporcular Eğlenceli Temel Beceriler aşamasından hemen sonra tek bir spor dalına geçmek için sabırsızlanırlar, ancak bu bir hatadır. Antrenmanı Öğrenme aşaması, üzerinde yoğunlaşılacak iki veya üç spor dalıyla ilgili bilinçli bir seçim yapmak için etrafta neler olduğunu deneme evresidir.
Antrenman İçin Antrenman
Antrenman için Antrenman aşaması doğuştan engelli sporcularda “makineyi geliştirme” sürecidir. Çünkü tıpkı engelsiz yaşıtları gibi ergenlikteki hızlı büyüme evresinden geçmektedirler. Bu, seçimlerini bir veya iki tamamlayıcı spor dalına (ör: yazın tekerlekli sandalye yarışı ve kışın kayaklı koşu) daraltarak spor seçiminde daha uzman hale geldikleri bir süreçtir. Bu, sonradan engelli sporcular için hala fiziksel kapasite olarak kuvvet, dayanıklılık ve esnekliği ve de seçilen spor dal(lar)ındaki becerileri ciddi anlamda geliştirme sürecidir.
Engelsiz sporcularda olduğu gibi, aşırı kullanıma bağlı yaralanmalardan kaçınmaya dikkat ederek antrenman kapsamını artırma ihtiyacı vardır. Bu, hem antrenman, hem performans ve hem de günlük yaşamın hareketlilik gereksinimleri için daha küçük kas gruplarını –omuz ve kol kaslarını- kullanmak zorunda olan tekerlekli sandalye kullanıcıları için özellikle zor olabilir. Günlük yaşamda ve sporda tekerlekli sandalyeye yönelik itiş hareketlerinin hemen hemen tamamı, tekerlekli sandalyeyi ileri doğru sürmek ve sporcuyu ileri hareket ettirmek için kullanılmaktadır. Bu durum göz önünde bulundurulduğunda, tekerlekli sandalyeyi ileri doğru süren omuz ve kol kaslarındaki gelişim, tekerlekli sandalyeyi geriye doğru sürerken aktif olan kaslardaki gelişinden çok daha fazladır. Simetrik olmayan bu kassal gelişim, sporcuyu yaralanmaya daha yatkın hale getirebilir. Engelsiz sporcular için olduğu gibi, bu aşama, gelişmekte olan sporcuyu “yapan” veya “bozan” aşamadır. Bu aşamada çok az antrenman yapılırsa sporcular gerçek potansiyellerine ulaşamazlar; çok fazla antrenman yapılırsa aşırı kullanım yaralan-malarından dolayı sporcular tam olarak gelişme konusunda başarısız olurlar.
Yarışmak İçin Antrenman
Yarışmak için Antrenman aşamasındaki sporcu ulusal olarak ve belki uluslararası olarak yarışmalara/maçlara katılmaya başlar. Çünkü bu aşama, aynı ihtiyaçlara sahip olan sonradan engelli veya doğuştan engelli sporcularda ergenlik sonrasında gerçekleşir. Bu, yüksek performans tutkuları olan sporcuların tek bir spor dalına ve bu spor dalının tek bir alt dalına veya -takım sporları için- tek bir pozisyona odaklanması gerektiği bir süreçtir. Yarışmak için Antrenman aşamasında engelsiz sporcu için geçerli olan her şey engelli sporcuya da uygulanabilir.
Kazanmak İçin Antrenman
Kazanmak için Antrenman aşamasındaki sporcular dünya çapında yarışırlar ve kendi sporlarında kıta ve dünya şampiyonasında ve paralimpik yaz ve kış oyunlarında madalya (veya en azından fınal) için mücadele ederler. Tıpkı engelsiz yaşıtları gibi elit sporcudurlar ve tam olarak aynı şekilde antrenman yapmaları ve yarışmaları/ maç yapmaları gerekir.
Ek Aşamalar
Engelli sporcular için iki ek UVSG aşaması daha vardır: (1) Farkındalık ve (2) İlk Temas
Farkındalık
Sonradan engelli bir çocuk için erken yaşlar daha çok tıbbi müdahalelerin, terapilerle ve çocuğun gereken tıbbi, eğitimsel ve sosyal desteği almasını sağlamak için ebeveylerin çok çalışmasıyla doludur. Bu hassas erken çocukluk dönemi sırasında fiziksel etkinliğe ve spora katılım, genellikle ebeveynler için büyük bir önceliktir. Fiziksel etkinliğe katılmanın getireceği yararlar konusundaki farkındalık eksikliği, çocukların katılım göstermeleri için biraz çaba sarf edilmesine neden olabilir. Bu durum sonradan engelli bireyler için biraz farklıdır. Sakatlanma gerçekleşmeden önce, çok az sayıda insan engelliler için sporun farkındadır veya bu konuda bilgiye sahiptir. Bu nedenle, yeni engelli olan bireyler, onlar için uygun olan çok çeşitli spor ve rekreasyon olanaklarının farkında değildirler. Ayrıca sonradan engelli sporcular büyük olasılıkla spora katılımdan kaynaklanan artan kuvvet ve kondisyonun yaşam kalitesinde ortaya koyduğu gelişimin farkında değildirler. Bu nedenlerden dolayı, spor örgütlerinin, engelli bireyler için spor fırsatlarını -özellikle doktorlar, fizyoterapistler ve rehabilitasyon uzmanlarına yönelik olarak- daha bilinir hale getirmeleri gerekir.
İlk Temas
Engelli bir birey için bir spor merkezine gelmek ve “ben bu sporu öğrenmek istiyorum” demek, büyük cesaret ister. Bu yüzden, engelli birey ile spor sistemi arasındaki ilk temas anı çok hassastır. Bu temas, bireyin spor içinde kalarak sporu öğrenip tamamen katılım mı göstereceği yoksa geri mi çekileceği konusunda çok büyük bir etkiye sahiptir. İlk temas sırasında, bireyin içtenlikle karşılandığı kendisine hissettirilirse, bireyin tekrar katılım olasılığı artar. Diğer taraftan, birey tatsız bir şekilde karşılandığını veya reddedildiğini hissederse spora devam etme olasılığı düşer.
Engelli bireylerin (ve ebeveynlerinin); antrenör veya spor liderinin onların spora tam olarak nasıl uyum gösterecekleri konusunda tüm cevaplara sahip olmalarına yönelik bir beklentileri genellikle yoktur. Genellikle, duymak istedikleri tek şey, “Haydi gel, hoş geldin. Nasıl olacağından emin değilim ama birlikte seni bir şekilde oynatmanın yollarını bulabiliriz.” çizgisine yakın bir şeylerdir.
Çevirenlerin Açıklaması: “Ergenlik dönemi” çocukluğun bitişinden yetişkinlige kadar uzanan geniş bir gelişimsel dönemdir. Yazıda sıklıkla kullanılan “ergenlik dönemi” terimi; bu geniş dönemin başlangıç evrelerini ifade etmektedir. Literatürde “erinlik dönemi”, “bulug dönemi”, “ilk ergenlik dönemi” veya “ön ergenlik dönemi” olarak da adlandırılan bu dönem; kavram karmaşası yaratmaması açısından çevirinin tamamında “ergenlik dönemi” olarak kullanıldı.